“Swing Role” ve Tranche’ler | Eurofighter Dosyası – 2

Tulu Berke Saz / 21.06.2025 11:49

Eurofighter Typhoon’un operasyonel başarısının arkasında yatan en önemli kavramlardan biri, uçağın aynı sorti içinde birden fazla görevi yerine getirmesine olanak tanıyan Swing Role yeteneğidir. Bu yazıda öncelikle bu çok rollü görev anlayışını detaylarıyla ele alacak, ardından Typhoon’un üretim sürecinde karşılaştığımız ve modernizasyon aşamalarını yansıtan Tranche yapılarını inceleyeceğiz. Tranche 1’den Tranche 4’e uzanan bu yapı, uçağın kabiliyetlerinde ve görev yelpazesinde nasıl bir evrim geçirdiğini anlamamıza olanak sağlayacak.

1. Yazı: Eurofighter Typhoon’un doğuşu
2. Yazı: Swing Role Kavramı ve Tranche’ler
3. Yazı: Motor ve alt sistemler
4. Yazı: Pençeler
5. Yazı: Zaman çizelgesi

“‘’Multi-role” uçaklar zaman temelli esneklik sunarken, “swing role” uçaklar gerçek zamanlı ve eş zamanlı görev adaptasyonu sağlar.”

Burak Özcan

Swing Role kavramı

Eurofighter Typhoon ile ilgili çeşitli dokümanlarda, belgelerde ve literatürde sıklıkla rastlanılan “swing role” kavramı anlamak yerinde olacaktır. Askeri sözlükteki tanıma göre, “swing role” kavramı, çok rollü bir uçağın aynı görev esnasında birden fazla amaca yönelik kullanılabilme yeteneğini ifade etmektedir.

Çok rollü (multi-role) kavramı, aynı temel platformun farklı görevlere entegre edilmesi suretiyle uçuş işletme maliyetlerini düşürmeyi hedefleyen uçakları tanımlamak için kullanılmaktadır. Bu tür hava araçları çeşitli görevleri icra edebilmekle birlikte, aynı görev sırasında eş zamanlı olarak farklı rolleri üstlenemeyebilir veya bunlar arasında anında geçiş yapamayabilirler. ‘’Swing role” ise, çok rollü bir uçağın görev setleri arasında hızlı bir şekilde geçiş yapabilme veya aynı anda iki farklı görev setini birden gerçekleştirebilme yeteneğini tanımlar.

Temel ayrım, rol değişikliğinin zamanlaması ve kusursuzluğundadır. ‘’Multi-role” (çok rollü) bir uçak, farklı görevler için zaman içinde rol değiştirebilir. Örneğin, bir sortide avcı uçağı, başka bir sortide ise bombardıman uçağı olarak kullanılabilir. Ancak “swing role” ani rol değiştirme özelliğine sahip bir uçak, aynı uçuş sırasında hem bir düşman uçağını hedef alıp muharebeye girebilir hem de bir yer hedefini vurabilir. Bu geçiş, sistem entegrasyonu ve sensör yetenekleri sayesinde anında gerçekleşir; görev esnasında ek donanım değişimi veya operasyonel gecikme gerektirmez. ‘’Multi-role” uçaklar zaman temelli esneklik sunarken, “swing role” uçaklar gerçek zamanlı ve eş zamanlı görev adaptasyonu sağlar.

Eurofighter Typhoon’un eş zamanlı hava-hava ve hava-yer yeteneklerine sahip, dünyanın en gelişmiş dinamik rollü savaş uçaklarından biridir. Bu gelişim süreci, Avrupa’nın savunma alanındaki stratejik özerkliğini güçlendirirken, ileri teknolojiye dayalı sanayiinin de gelişimine önemli katkılar sunmuştur.

Geniş operasyonel kabiliyetleri sayesinde, dünya çapında dokuz hava kuvveti (Birleşik Krallık, Almanya, İtalya, İspanya, Avusturya, Suudi Arabistan, Umman, Kuveyt ve Katar) Eurofighter Typhoon savaş uçağını tercih etmiştir. Eurofighter Typhoon, Mart 2024 verilerine göre 850.000 saati aşan toplam uçuş süresiyle Almanya, Birleşik Krallık, İtalya ve İspanya hava kuvvetlerinin operasyonel omurgasını teşkil etmektedir.

Eurofighter Typhoon programı kapsamında, Mart 2024 verilerine göre dokuz müşteri ülke (Birleşik Krallık, Almanya, İtalya, İspanya, Avusturya, Suudi Arabistan, Umman, Kuveyt ve Katar) toplam 680 adet uçak siparişi vermiştir. Bu tarihe kadar teslim edilen uçak sayısı 603’e ulaşmıştır. Program çerçevesindeki ilk uçak teslimatı ise 2003 yılında Alman Hava Kuvvetleri envanterine yapılmıştır. Eurofighter Typhoon, halihazırda beş ihracat müşterisi ülke (Avusturya, Suudi Arabistan, Umman, Kuveyt, Katar) tarafından operasyonel olarak kullanılmaktadır. Bu ülkelerden Avusturya (toplam 15 adet), Suudi Arabistan (toplam 72 adet) ve Umman’a (toplam 12 adet) yapılan siparişlerin tamamı teslim edilmiştir. Kuveyt’in sipariş ettiği 28 adet uçaktan 15’i, Katar’ın sipariş ettiği 24 adet uçaktan ise 20’si teslim edilmiştir.

Tranche’ların Anatomisi: Eurofighter Typhoon’un operasyonel DNA’sındaki teknolojik sıçramalar

Eurofighter Typhoon, Avrupa’nın çok uluslu bir savaş uçağı projesi olarak, geliştirme ve üretim süreçleri ‘Tranche’ olarak adlandırılan ve her biri spesifik teknolojik yetenekleri, yazılım güncellemelerini ve donanım iyileştirmelerini içeren aşamalara ayrılmıştır. Her bir tranche, gerektiğinde uçak özelliklerinde ve yeteneklerinde değişikliklere olanak tanımıştır.Tranche’lar, özellikle Tranche 1’de farklı üretim standartlarını yönetmek amacıyla kullanılan “Batch” (parti) ve daha alt bölümlere ayrılan “Block” (blok) sistemine göre düzenlenmiştir.

Block’lar, belirli bir uçağın kesin üretim standardını temsil ederken, yetenekler başlangıçta belirli bir Block’un temel konfigürasyonuna bağlı olsa da, eski Block’lar genellikle daha yeni Block’ların eşdeğer standartlarına yükseltilmiştir. Tranche’ların doğrudan yeteneklere dönüşmediği yaygın bir yanılgıdır; yetenekler aslında Silah Sistemi Spesifikasyonları (WSPS) içinde tanımlanmış ve Block’lar ile Servis Yayın Paketleri (SRP’ler) aracılığıyla hayata geçirilmiştir. Tranche sistemi, öncelikle Eurofighter’ın aşamalı geliştirilmesi ve edinilmesi için esneklik ve uzun vadeli planlama imkanı sunan sözleşmeye dayalı ve mali bir çerçeve sunmaktadır. Uçak yeteneklerindeki gerçek artışlar ise daha ayrıntılı bir şekilde batch, block ve yazılım/donanım yükseltme paketleri sistemi üzerinden yönetilmektedir. Bu yapı, uzun üretim süreci boyunca değişen gereksinimlerin ve teknolojik gelişmelerin entegrasyonunu mümkün kılmaktadır.

Tranche 1

Tranche 1 olarak adlandırılan ilk üretim partisi, 2003 ile 2008 yılları arasında üretilmiştir. Bu versiyonun temel özellikleri arasında, sınırlı hava-hava kabiliyetleri sunan FISA (Fighter Initial Standard) yazılımı bulunmaktadır. Sensör paketi olarak Mech-1 standardında Captor-M radarı yer alırken, Kızılötesi Arama ve İzleme (IRST) sistemi bu versiyonda mevcut değildir. Silah entegrasyonu açısından AIM-9 Sidewinder ve AMRAAM füzelerini taşıyabilen Tranche 1 uçakları, öncelikli olarak temel hava üstünlüğü ve kısıtlı hava yer görevleri için tasarlanmıştır.

Eurofighter Typhoon Tranche 1, 1998 yılında imzalanan ve İngiltere, Almanya, İtalya ve İspanya’nın dahil olduğu dört çekirdek ülke için toplam 148 adet üretimi kapsayan ilk sözleşmeyle başlamıştır. Üretim süreci Batch 1 (Block 1/1B/1C) ve Batch 2 (Block 2 ve Block 5) olarak iki ana aşamaya ayrılmıştır. İlk teslimatlar 2003’te başlamış, 2008’de tamamlanmıştır. Block 1/1B/1C (2003-2004) modelleri çift koltuklu tasarıma sahip olup temel hava-hava yetenekleriyle sınırlıyken, öncelikle pilot eğitimi ve testlerde kullanılmıştır. 2005’te üretilen Block 2, tek koltuklu tasarımı (F.Mk 2) ve SRP2 IOC standardıyla gelişmiş hava muharebe kabiliyetleri sunmuş, IRIS-T füzesi ve yakıt tankı entegrasyonunu sağlamıştır. Tranche 1’in zirvesi olan Block 5 (2007-2008) ise Tam Operasyonel Yetenek (FOC) standardına ulaşarak GBU-10/16 gibi hassas güdümlü bombaları ve Lazer Hedefleyici Pod (LDP) entegrasyonunu eklemiş, tüm Tranche 1 uçakları 2012’ye kadar bu standarda yükseltilmiştir.

Aviyonik sistemlerde Captor-M mekanik radar kullanılmış, Block 5’te çekili tuzaklar ve lazer uyarı sistemleri gibi gelişmiş özellikler eklenmiştir. Silah sistemleri başlangıçta AIM-9L ve AMRAAM füzeleriyle sınırlıyken, Block 5’te havadan yere yetenekler kazanılmış ancak Meteor ve Brimstone füze uyumsuzluğu nedeniyle sınırlı kalmıştır. Tüm bloklarda Eurojet EJ200 motorları sabit kalmış (90 kN itki), performans farkları yalnızca yazılım ve sensör güncellemelerinden kaynaklanmıştır.

Kullanıcı ülkeler arasında İngiltere (53 uçak), Almanya (33+11 Avusturya’ya), İtalya (28), İspanya (19) ve Avusturya (15) bulunmaktadır. İngiltere, 2025’e kadar çoğu Tranche 1 uçağını emekliye ayırmayı planlarken, İtalya 2029’a kadar kullanmayı hedeflemekte, Almanya ise Tranche 4’lerle değiştirme stratejisi izlemektedir. Tranche 1, başlangıçta hava üstünlüğü odaklıyken kademeli olarak çok rollü yeteneklere evrilmiş, ancak sonraki tranche’ların esnekliğine ve modern silah entegrasyonuna kıyasla sınırlı bir modernizasyon potansiyeliyle 2020’lerin sonuna kadar hizmette kalmayı sürdürmüştür.

Tranche 2

2008 ile 2013 yılları arasında üretilen Tranche 2 versiyonu, Eurofighter Typhoon için önemli geliştirmeler getirmiştir. Bu transşta kullanılan P1Eb (Phase 1 Enhancement)(Faz 1 Geliştirme) yazılımı, uçağa hem hava-hava hem de hava-yer görevleri için geliştirilmiş yetenekler kazandırmıştır. Sensör paketi, Mech-2 standardında Captor-M radarına yükseltilmiş olsa da, Kızılötesi Arama ve İzleme (IRST) sistemi bu versiyona dahil edilmemiştir. Silah çeşitliliği açısından, Storm Shadow seyir füzesi, Brimstone füzesi ve Taurus KEPD 350 gibi önemli mühimmatların entegrasyonu sağlanmıştır. Ayrıca, NATO Link 16 veri bağlantısının eklenmesiyle ağ merkezli savaş kabiliyetleri ve diğer platformlarla koordinasyon iyileştirilmiştir. Tranche 2 ile birlikte yakıt kapasitesinde artış ve aviyonik sistemlerde dayanıklılık geliştirmeleri gibi önemli iyileştirmeler de yapılmıştır.

Eurofighter Typhoon Tranche 2, Aralık 2004’te imzalanan ve dört çekirdek ülke (İngiltere, Almanya, İtalya, İspanya) için 236 uçak hedefiyle başlayan ikinci üretim aşamasıdır. Avusturya’nın Alman üretiminden 15 Tranche 1 uçak sipariş etmesiyle toplam üretim 251’e çıkmıştır. Tranche 2, Block 8, Block 10, Block 15 ve ihracat varyantlarından oluşur. Block 8, Tranche 1 Block 5 ile benzer hava-hava yeteneklerini korurken yeni bir görev bilgisayarı ve donanım standardı sunmuş, ancak havadan yere silah kullanımına izin vermemiştir. Block 10 (Gelişmiş Operasyonel Yetenek 1 )(Evolutionary Operational Capability 1)( EOC 1), AIM-120C-5 AMRAAM, dijital IRIS-T,AGM-65 Maverick (Hava-yer füzesi, hedefleme için lazer veya TV güdümlü), AGM-84 Harpoon (anti gemi füzesi), AGM-88 HARM (High-speed Anti-Radiation Missile, Yüksek hızlı anti-radar füzesi),ALARM (Air Launched Anti-Radiation Missile, İngiliz yapımı hava fırlatmalı anti-radar füzesi), JDAM Joint Direct Attack Munition (GPS-güdümlü hassas bombalama kiti), Paveway III ve daha gelişmiş olan, hem lazerle hem de iki farklı sistemle (GPS – Küresel Konumlandırma Sistemi ve INS – Ataletsel Navigasyon Sistemi) yönlendirilebilen Paveway IV lazer güdümlü bomba sistemlerinin ve LITENING III hedefleme podu ile Typhoon’a ilk gerçek çok rollü yeteneklerini kazandırmıştır. Block 15 (EOC 2) ise METEOR (uzun menzilli hava-hava füzesi), Storm Shadow (seyrüsefer füzeleri), TAURUS ve Brimstone gibi hassas güdümlü mühimmatlarla yetenekleri genişletmiş, uçağın hem hava üstünlüğü hem de stratejik taarruz görevlerinde etkinliğini artırmıştır.

Faz 2 geliştirmeleri, P1E’ye dayanmaktadır ve Storm Shadow uzun menzilli derin vuruş silahı ve Meteor füzesinin entegrasyonunu içerir. Silah sistemlerindeki en kritik gelişme, METEOR füzesinin entegrasyonu olmuştur. Bu füze, 200 km’lik menzili ve aktif radar güdümüyle Typhoon’un hava muharebe üstünlüğünü önemli ölçüde artırmıştır. Ayrıca, Storm Shadow ve TAURUS gibi seyir füzeleriyle stratejik hedeflere saldırma kapasitesi kazanılmış, Brimstone ise hareketli kara hedeflerine karşı yüksek isabet oranı sunmuştur.

Motor sisteminde Tranche 1’de olduğu gibi Eurojet EJ200 turbofan motorları kullanılmaya devam edilmiş, itki değerleri (90 kN afterburner ile) ve temel performans parametreleri korunmuştur. Block 20 , EOC3 kabiliyetleriyle teçhiz edilmiştir. EOC1 ve EOC2 kabiliyetlerine ilaveten, uçağın görev bilgisayarı ve öz-savunma sistemlerinde modifikasyonlar yapılmıştır.

Eurofighter Typhoon’un bu üretim partisi, Birleşik Krallık (89 sipariş, Nisan 2025 itibarıyla 67’si aktif), Almanya (75 sipariş, ancak Avusturya’ya yönlendirilenler nedeniyle 79 teslimat), İtalya (48 sipariş) ve İspanya (35 sipariş) gibi ana kullanıcı ülkeler tarafından sipariş edilmiştir. Ayrıca, önemli bir ihracat başarısı olarak Suudi Arabistan, 24 adedi İngiltere’de üretilen toplam 72 uçak sipariş etmiştir. Bu uçakların teslimatları 2008 yılında başlamış ve 2013 yılına kadar sürmüştür; Suudi Arabistan’a ilk teslimat ise 2009’da gerçekleşmiştir. Özellikle Suudi Arabistan’ın katılımıyla bu dönem, Typhoon’un uluslararası alanda benimsenmesini sağlamış ve projenin küresel çapta etkisini artırmıştır. Günümüzde bu uçaklar, METEOR ve Storm Shadow gibi modern silah sistemleriyle donatılmış olup, çok rollü (multi-role) operasyonlarda kritik görevler üstlenmektedir.

Tranche 3

2013 ile 2020 yılları arasında üretilen Tranche 3, Eurofighter Typhoon için önemli yenilikler sunmaktadır. Bu dönemde en dikkat çekici geliştirmelerden biri, AESA (Aktif Elektronik Taramalı Dizi) teknolojili Captor-E radarına geçiş yapılmasıdır. Sensör kabiliyetleri, PIRATE olarak bilinen IRST (Kızılötesi Arama ve İzleme) sisteminin eklenmesi ve füze uyarı sistemlerinin güncellenmesiyle daha da artırılmıştır. P3Eb (Phase 3 Enhancement)((Faz 3 Geliştirme) yazılım paketi sayesinde uçak, SEAD/DEAD (Düşman Hava Savunmalarının Bastırılması/İmhası) gibi görevleri de kapsayan tam çok rollü (multi-role) yeteneklere kavuşmuştur. Silah entegrasyonu, Tranche 2’nin üretiminin bitmesine yakın başarılı olan ve Tranche 2’ye entegre edilmiş METEOR füzesi Tranche 3’e de entegre edilmiş.SPEAR-3 gibi yeni nesil füzeleri içerecek şekilde genişletilmiştir. Donanımsal iyileştirmeler arasında ise faydalı yük taşıma kapasitesinin 6.5 tona çıkarılması ve gövde ömrünün uzatılması yer almaktadır. Tüm bu yenilikler, Tranche 3 uçaklarına gelişmiş elektronik harp ve SEAD kabiliyetleri kazandırarak operasyonel esnekliği önemli ölçüde artırmıştır.

Eurofighter Typhoon Tranche 3, başlangıçta 236 uçaklık iki aşamalı (3A ve 3B) bir proje olarak planlanmış, ancak mali kısıtlamalar nedeniyle yalnızca 112 uçaklık Tranche 3A 2009’da onaylanmış ve 3B iptal edilmiştir. Bu tranche, İngiltere (40), Almanya (31), İtalya (21), İspanya (20) gibi çekirdek ülkelerin yanı sıra Umman (12), Kuveyt (28) ve Katar (24) gibi yeni ihracat müşterilerini kapsamıştır. Teknolojik olarak, Ortak Eskime Giderme Programı (CORP) kapsamında misyon bilgisayarları ve uçuş kontrol sistemleri yenilenmiş, yüksek hızlı veri ağı altyapısı geliştirilmiştir. Başlangıçta mekanik taramalı Captor-M radarı kullanılsa da, Captor-E AESA radarına geçiş için hazırlıklar yapılmış, Kuveyt 2021’de bu radarı entegre eden ilk ülke olmuştur. Silah sistemlerinde, P1E standardı ile EGBU-16/GBU-48 bombaları, Paveway IV ve IRIS-T füzesi eklenirken, P2E yükseltmeleri Storm Shadow seyir füzesi ve METEOR hava-hava füzesini getirmiştir. İngiltere, Project Centurion ile Brimstone füzesini de entegre etmiştir. Fiziksel iyileştirmeler arasında menzil artırıcı Konformal Yakıt Tankları (CFT’ler) ve yalnızca İngiliz uçaklarında bulunan yakıt boşaltma sistemi yer almaktadır.

Teslimatlar 2013’te başlamış, Almanya 2019’da, İtalya 2020’de filosunu tamamlamış, ihracat müşterilerinden Kuveyt 2021’de, Katar ise 2022’de ilk uçaklarını almıştır. Tranche 3A, mevcut sistemlerin modern tehditlere uyumunu sağlamakla birlikte, SRP 5.1 standardı nedeniyle Tranche 2’den sınırlı yetenek farkı göstermiştir. Ancak P1E/P2E yazılım güncellemeleriyle çok rollü kabiliyetler olgunlaştırılmış, Captor-E ve CFT’lerle uçağın ömrü uzatılmıştır. Projenin en dikkat çeken yönü, Umman, Kuveyt ve Katar’ın katılımıyla artan ihracat başarısı olurken, Tranche 3B’nin iptali ortak ülkelerin mali zorluklarını yansıtmıştır. Günümüzde Tranche 3A, Typhoon filosunun 2020’lerdeki operasyonel çekirdeğini oluşturmakta ve programın ekonomik sürdürülebilirliğine katkı sağlamaktadır.

Tranche 4

Tranche 4, en güncel üretim dönemi olarak 2020’den günümüze kadar olan süreci kapsamaktadır. Bu dönemde önemli geliştirmeler yapılmıştır. Radar sisteminde, düşük gözlemlenebilir hedefleri tespit edebilen E-Scan CAPTOR-E radarı geliştirilmiştir. Yapay zeka alanında ise otonom karar destek sistemleri ve veri füzyonu teknolojileri entegre edilmiştir. Ağ yetenekleri açısından, NATO’nun Geleceğin Muharebe Hava Sistemi (FCAS) ile uyumluluk sağlanmıştır. Silah sistemlerine SPEAR-EW elektronik harp füzeleri eklenmiş ve hipersonik füze entegrasyonu planlanmaktadır. Motorlarda ise EJ200 motorları %15 daha fazla itiş gücüne sahip olacak şekilde geliştirilmiştir. Bu modernizasyon programları öncelikli olarak İspanya, Almanya ve İngiltere tarafından yürütülmektedir.

Eurofighter Typhoon Tranche 4, Tranche 3A üzerine inşa edilmiş en son üretim standardını temsil etmekte olup, Captor-E AESA radarı gibi kritik yükseltmelerle donatılmıştır. Airbus Savunma ve Uzay CEO’su Dirk Hoke’ye göre, bu versiyon 2060’ın ötesinde hizmet verecek şekilde tasarlanmıştır. Teknolojik olarak gelişmiş görev yönetimi, modernize edilmiş kokpit arayüzü, yenilenmiş GPS/navigasyon sistemleri ve yeni bir elektronik karşı tedbir sistemi gibi aviyonik sistem iyileştirmeleri içermektedir. Radar yeteneklerinde ise Captor-E AESA radarı hem havadan-havaya hem de havadan-yere operasyonlarda üstün performans sunarken, gelişmiş hedef tanıma ve elektronik koruma sağlamaktadır. Silah entegrasyonu açısından Brimstone III ve METEOR füzeleriyle uyumlu olan Tranche 4’e gelecekte SPEAR Capability 3 ve SPEAR-EW füzelerinin entegrasyonu da planlanmaktadır.

Almanya 38, İspanya 20 ve İtalya 24 adet yeni uçak sipariş etmiş olup, teslimatların 2025 ile 2030 yılları arasında yapılması hedeflenmektedir. EJ200 motorlarının kullanılmaya devam ettiği bu modelin üretim hattının en az 2030’a kadar aktif kalması, Typhoon’un Avrupa hava savunmasındaki merkezi rolünü pekiştirmektedir. Stratejik olarak Tranche 4, mevcut filoların modernizasyonu ve ihracat potansiyeli açısından büyük önem taşımakta, AESA radarı ve geleceğe dönük füze sistemleriyle 5. nesil tehditlere karşı rekabet gücünü korumaktadır. Almanya, İspanya ve İtalya’nın uzun vadeli taahhütleri, Eurofighter’ın 2040’lara kadar operasyonel kalacağını göstermektedir.

T1 seviyesindeki Eurofighter Typhoon uçaklarının T2 veya T3 seviyesine yükseltilmesi teknik açıdan mümkün olmakla birlikte, bu modernizasyonun önemli zorluklar içerdiği ve yüksek maliyetli olduğu değerlendirilmektedir. Bu nedenle, mevcut T1 uçaklarını yükseltmek yerine yeni nesil uçakların tedarik edilmesi daha rasyonel bir yaklaşım olarak öne çıkmaktadır.

Kaynak: defenceTurk